گفتگو با صفر علی رمضانی چاووشی خوان : چاووشی خوانی، میراث ناملموس موسیقی مذهبی گیلان

چاووشی خوانی یک آوای مذهبی بعضا همراه با کرنا نوازی است که از گذشته عموما برای زایری که قصد سفر به مشهد را داشت خوانده می شد، اما بعدها هم برای کسانی که قصد سفر به مکه و کربلا هم داشتند با برگزاری مهمانی ضمن ادای نذری خود با بدرقه چاووشی خوان راهی سفر عتبات عالی از جمله زیارت امام رضا می شدند.

سوتیتر== مهاجرت امام زادگان و فرزندان ائمه به گیلان باعث شده که اتفاقاتی را به لحاظ ساختاری و اجتماعی در کشور و گیلان شاهد باشیم. وجود بقاع متبرکه در شهرهای مختلف گیلان که عمدتا به این مناطق “مشهد سرا” گفته می شد ازعلاقه قلبی مردم در میزبانی از فرزندان امامان شیعه حاکی است. یقینا وجود این بقاع ارتباط قوی و محکم مذهبی بین مردم با امامزادگان ایجاد کرده است.

موسیقی نواحی گیلان همواره تصویرگر زندگی مردمانی جنگل‌نشین و طبیعت‌گرا و سرشاراز تصاویرِ زمین‌های سبز و حاصل‌خیز، جنگل‌، مزرعه و شالیزار بوده است.

بنابر پژوهشهای انجام شده بروی موسیقی نواحی گیلان،«این موسیقی بیشتر در مایه‌های شور و دشتی و به‌ ندرت در چهارگاه و شوشتری اجرا می‌شود که به دلیل موقعیت های جغرافیایی در طی دوره های مختلف؛ متحمل آسیب های جبران ناپذیری شده که فقط تعداد کمی از نغمه ها و آیین های بومی توسط انگشت شماری ازخوانندگان و نوازندگانِ اصیل و قدیمی باقی مانده و بسیاری از این نغمه ها و آیین‌ها به دست فراموشی سپرده شده اند».

«چاووش خوانی» یکی از جمله گونه‌های موسیقی مذهبی در مناطق مختلف گیلان است که برآمده از فرهنگ تاریخی این استان و با مضمون اشعاری در سوگ یا در منقبت ائمه و مناسب با زیارت عتبات عالیه خواننده می‌شود. در حال حاضر آنچه به عنوان «چاووشی خوانی» در گیلان شناخته می‌شود عبارت است؛ از آوازهایی در مشایعت زائرین اماکن مقدسه بالاخص زوار امام رضا و کربلا.

در حالیکه چاووشی خوانی در سرتاسر کشور به اشکال مختلف اجرا می‌شود اما چاووشی خوانی گیلان چه از حیث لحن و چه از نظر مراسم دارای وجه تمایز اساسی با چاووشی خوانی‌های دیگر مناطق است. چاووشی خوانی‌های گیلان گاها با همراهی گروه کرنا نوازان و یک تک خوان اجرا می‌شود که موسیقی و لحن آوازی آن دارای ویژگی‌های خاص خود بوده بطوریکه لهجه و سبقه ی محلی این استان در آن کاملا مشهود است و آن را از چاووشی خوانی‌های سایر مناطق متمایز کرده است. مراکز اجرای چاووشی خوانی های گیلان عمدتا شهرستانهای آستانه اشرفیه (روستای فوشازده) ولاهیجان (روستای ایشکا) هستند.

*

از چاووشی خوان های مطرح گیلان می توان به استاد «پورمهدی»اهل اکبرآباد لاهیجان، مرحوم «حسین علی رمضانی» اهل کومله ی لنگرود، مرحوم «سید اسماعیل جعفری پور» اهل بارکو سرای لاهیجان،« وکیل صادقی » اهل لاهیجان و زنده یاد «علی اسمی» اشاره کرد.

اما در حال حاضر یکی از چاووشی خوانهای مطرح گیلان «صفرعلی رمضانی خشک سلی» است. او زاده لنگرود، خواننده ، نوازنده و سازنده سه تار و تنبور وعمده ی سازهای گیلانی است.

از صفرعلی رمضانی که در حال حاضر پنجاه و چهار ساله و معلم هنر بازنشسته آموزش و پرورش لنگرود است؛ درباره چاووشی خوانی ، جایگاه تاریخی این موسیقی درگیلان و چگونگی ورود وی به این عرصه بیشتر پرسیدیم.

چاووشی خوانی را چگونه فرا گرفتید؟ ایا در خانواده شما سابقه داشته؟

بله مرحوم عموی من از معروفترین چاووشی خوانهای منطقه و دارای سبک ویژه ای در چاووشی خوانی بود. من هم از اوان جوانی کمابیش چاووشی خوانی را از عمویم فرا گرفتم اما تا وقتی ایشان در قید حیات بودند به شکل رسمی اجرا نداشتم .

چاووشی خوانی کلا چه نوع موسیقی است؟

یک آوای مذهبی بعضا همراه با کرنا نوازی است که از گذشته عموما برای زایری که قصد سفر به مشهد را داشت خوانده می شد، اما بعدها هم برای کسانی که قصد سفر به مکه و کربلا هم داشتند با برگزاری مهمانی ضمن ادای نذری خود با بدرقه چاووشی خوان راهی سفر عتبات عالی از جمله زیارت امام رضا می شدند.

اشعار چاووشی خوانها شامل چه مضمونی است؟

عمدتا متن چاوشی ها حاوی مدح و منقبت ائمه اطهار است. البته در ماه محرم نیز چاووشی خوانی برای امام حسین (ع) انجام می شود.

در واقع چاووشی خوانی منحصرا به بدرقه زاور و اعیاد نیست و در مراسم عزاداری هم اجرا می شود؟

از ابتدا کارکرد چاووشی خوان برای مسافر و راهی کردن او به مشهد و کربلا بود .اما در عزاداری های امروزی هم چاووشی اجرا می شود و مردم به شکل یک مراسم مذهبی به آن نگاه می‌کنند.

پیشینه ی چاووشی در گیلان از کجا شروع شد؟

نمی‌توان برای آوازهای بومی و محلی یک خاستگاه و تاریخ مقطعی مشخص کرد. چاووشی در منطقه گیلان بیشتر در شرق استان رواج دارد اما در سایر مناطق هم اجرا می شود. اما باید بگویم که آوازها و چاووشی های ما به پیش از ورود اسلام به کشور برمی‌گردد؛ یعنی از گذشته های بسیار دور این موسیقی به امروز رسیده است.

اما بعد از مشرف شدن مردم به دین مبین اسلام تغییراتی برای حفظ آوازهای بومی از جمله در چاووشی خوانی ایجاد شد به گونه ای که در فرهنگ اسلام بست نشسته و موجب ماندگاری چاووشی خوانی شد.

این ماندگاری در واقع با ابتکاراتی که توسط خود مردم بومی به آن اضافه گردید که همذات پنداری عمیقی بین مردم با چاووشی خوانی ایجاد می‌کند و بعدها مصداق های تازه تری از مدح و منقبت پیامبر اکرم و امامان به آن وارد و با لحنهای مختلفی اجرا شد.

به ویژه در مناطق لاهیجان و لنگرود که چاووشی خوانی بالغ بر چند هزار سال قدمت دارد. حتی کرنا نوازی در لنگرود بالغ بر سه هزار سال قدمت دارد. در واقع چاووشی خوانی از جمله ی میراث ناملموس این سرزمین است.

مهاجرت و وجود بارگاه امامزداگان شیعه در استان چقدر در ترویج چاووشی خوانی تاثیر گذار بود؟

به موضوع خوبی اشاره کردید. مهاجرت امام زادگان و فرزندان ائمه به گیلان باعث شده که اتفاقاتی را به لحاظ ساختاری و اجتماعی در کشور و گیلان شاهد باشیم.

وجود بقاع متبرکه در شهرهای مختلف گیلان که عمدتا به این مناطق “مشهد سرا” گفته می شد ازعلاقه قلبی مردم در میزبانی از فرزندان امامان شیعه حاکی است. امامزادگانی در گیلان مانند خواهر امام و امام زاده هاشم در رشت و سید جلاالدین اشرف در استانه اشرفیه داریم … حتی در امامزاده کلیدبر لنگرود که کسی بود که کلید دار امام رضا (ع)بود. یقینا وجود این بقاع ارتباط قوی و محکم مذهبی بین مردم با امامزادگان ایجاد کرده است.

همچنین در گیلان عزاداری هایی با قریب چهارصد سال قدمت داریم. هنوز هم در برخی مناطق گیلان مانند شلمان از توابع لنگرود تکایا و مساجدی داریم که این برنامه ها در آنها اجرا می‌شود. یقینا حضور و مدفن وابستکان ائمه اطهار باعث گسترش و فراگیری و چاووشی خوانی شده است.

از لحاظ تاریخی چاووشی خوانی در گیلان به کدام سلسله می رسد؟

چاووشی خوانی هزاران سال قبل از اسلام در گیلان وجود داشت. اما نمود واقعی آن از دوره آل بویه بوده که اولین حکومت شیعه ایران است و بسیار باز به این مقوله نگاه می‌کردند. در داشته های تاریخی می‌توان به دوره صفویه اشاره کرد که علیرغم اینکه در این دوره انواع موسیقی حرام اعلام شده بود اما موسیقی در قالب چاووشی خوانی و تعزیه و شبیه خوانی به خصوص در گیلان در منقبت اما رضا و امام حسین علیه السلام نمود پیدا کرده و اجرا می شده اند.

چرا این موضوع برای گیلان بیشتر نمود داشت؟

گیلان بگونه ای خاستگاه حکومت صفویه بود. حمایتهای شیخ زاهد گیلانی و به سرپرستی گرفتن نیای بزرگ صفوی، شیخ زاهد را بگونه ای به پدرخوانده ی صفوی تبدیل نمود تا حدی که حتی تا دوره ی شاه طهماسب صفوی، حکام صفویه خود را وامدار گیلانی ها میدانستند. همچنین توجه و ارادت بخصوصِ صفویان به ائمه هدی موجبات تقویت عشق به ائمه هدی و طبعا همه ی نمودهای فرهنگی در این باره گردید. گیلان هم که قبل از صفویه پیرو مذاهب شیعی مانند زیدیه(سه امامی) و بعدها پنج امامی هفت امامی بودند در این رقابت هنری، پیروز میدان بودند و توانستند خالق آواهای ارزشمندی در تعزیه و شبیه خوانی و چاووشی و …باشند

و می شود گفت روح حاکم بر چاووشی خوانی از علاقه قلبی مردمی به امامان نشات می گیرد؟

بله طبیعی است تا عشق نباشد اتفاقی نمی افتد. این علاقه دارار پیشنیه ای تاریخی است و ما به ازای آن در پیش از اسلام هم چاووشی داشتیم و چاووشی ها مثل خیلی از داستانهای تاریخی ما در آیین های اسلامی بست نشسته و ماندگار کرده است.

در حال حاضر چاووشی خوانی بیشتر در گیلان اجرا می شود یا در سایر مناطق هم رواج دارد؟

چاوشی در کل کشور رواج دارد. بعنوان مثال نیشابور هم چاووشی خوانی خاص خود را دارد که در مجموعه ی ردیف موسیقی ایرانی به نام نیشابورک وجود دارد.در گیلان هم چاووشی خوانی بخصوص در لنگرود، لاهیجان و کوهستانهای شرق گیلان بسیار رواج دارد.همچنین بخشی از مناطق جلگه ای استان که متصل به کوهپایه است و حتی در جلگه غرب مازندران . البته همه این چاووشی خوانی ها در مناطق مختلف به سبک و سیاق خود اجرا می شوند.

به ویژه چاووشی خوانی در اطراف لاهیجان که چاووشی مخصوص به خود را دارد چون در اجرای آن از کرنا استفاده می‌کنند. در این اجرا چاووشی با لحن خاصی از موسیقیایی در فاصله چهارم تمام می شود. اما در منطقه لنگرود در فواصل دوم و سوم اجرا می شود.

در گیلان به چاووشی خوان، چووش گفته می شود. چووشی خوان باید رسا وبلند و با بالاترین گام را بخواند که بنده نمونه هایی از این آوازها را در آرشیو شخصی ام دارم.

این چاووشی ها ضبط و منتشر هم شده؟

خودم بسیاری از چاووشی های اجرا شده ام را ضبط کردم و حتی برخی اجراهای اساتید این رشته را ضبط کردم اما از انتشار رسمی آن خبر ندارم. خودم بشخصه کارهای خوبی در اختیار دارم. علاوه بر چاووشی های عمویم ، چاووشی وکیل صادقی از روستاهای اطراف لاهیجان و چاووشی خوانی مرحوم سید اسماعیل جعفری پور را در اختیار دارم.

از اشعار خودتان هم برای چاووشی خوانی استفاده می کنید؟

بله خودم اشعاری به گیلکی در مدح امام رضا علیه السلام حضرت امام حسین(ع) سرودم که می خوانم اما عمدتا اشعار چاووشی ها در متون کتابهای قدیمی مداحی و در اغلب کتابهای قدیمی بخشی مخصوص به مدح ائمه وجود دارد.

فکرمی کنید دلیل ماندگاری چاووشی خوانی در گیلان چه بوده؟

چاووشی خوانی داستان و اتفاق مذهبی است و به این شکل نیست که توسط هر کسی انجام شود. جزو میراث تاریخی و هویت اجتماعی و فرهنگ بومی محلی ماست و مردم در مراسم مذهبی به چاووشی خوانی و کرنا نوازی بسیار علاقه مندند. این موضوع موجب شده چاووشی خوانی نسل به نسل و سینه به سینه منتقل شود این درحالیست که ما چاووشی خوانهای بزرگی داریم که در گمنامی هستند. دراطراف لاهیجان و اکبر آباد چاووشی خوانهای بزرگی داریم که من در مقابل آنها هیچ هستم.

چه انتظاری از اداره کل ارشاد و فرهنگ اسلامی در حمایت و ضبط و ثبت این موسیقی دارید؟ به شما چه کمکی کردند؟

متاسفانه از سوی اداره کل ارشاد حمایتی در ضبط و انتشار این موسیقی ندیدم. فقط یک دوره، اداره کل ارشاد جشنواره آواهای رضوی برگزار کرد که محوریت کار با من بود و در سه منطقه گیلان نیز اجرا داشتیم. در ماسوله هم کرنا نوازی و نقاره نوازی داشتیم. کارهای ما در بخشهای مختلف این جشنواره به خوبی درخشید و یک شب ماندگار با اجرای مختلف برگزار کردیم.

اما اینکه از سوی دستگاههای اجرایی مورد حمایت قرار بگیریم باید بگویم که ما علیرغم اینکه حاکمیت مذهبی در کشور داریم اما توجه چندانی به فرهنگ بومی محلی نمی شود. این درحالیست که حتی بخاطر حفظ و گسترش مذهب هم که شده باید به این هنر بهای بیشتری داده شود. چرا که معتقدم هر هنری که ریشه بومی و مردمی دارد ریشه قوی تری دارد و ماندگار خواهد بود. هنرمندان کرنا نواز و چاووشی خوان فقط نیاز به حمایت دستگاه فرهنگی استان دارند.

با توجه به جایگاه و ارزشی که چاووشی خوانی و کرنا نوازی در میان مردم گیلان وجود دارد متاسفانه چاووشی خوانی و موسیقی مذهبی مظلوم واقع شده اند.

آیا در حرم امام رضا (ع) تا کنون اجرای چاووشی خوانی داشتید؟

از آروزهای من اجرا در حرم امام رضا است. مردم مشهد و زایرین حرم امام رضا و همه ی ایران باید بدانند که مردم گیلان چه موسیقی غنی دارند که در همه بخشهای مختلف و آیین ها این موسیقی حضور دارد. بخصوص برای زوار امام رضا (ع)

برای انتشارآثارم تاکنون از دستگاههای متولی حمایتی انجام نشده اما امیدوارم دفتر آوای های رضوی و استان قدس رضوی از چاووشی خوانی حمایت و از ما برای اجرا در حرم مطهر دعوت کنند.