مشروطه خواهان گیلانی و فتح تهران

وقتی محمد علی شاه قاجار با کمک لیاخوف روسی در دوم تیرماه سال  ۱۲۸۷ خورشیدی، مجلس یعنی نماد انقلاب مشروطه و قانون خواهی را برانداخت و این براندازی بیش از یک سال یعنی تا بیست و دوم  تیرماه  ۱۲۸۸  خورشیدی ادامه یافت، به جز تبریز قهرمان که نخستین شعله های مقاومت علیه استبداد را برافروخت، این فقط گیلان بود که کنشگران مشروطه خواه را سازمان می داد تا استبدادِ دو باره بازگشته به ایران را براندازد. این نکته را برای نخستین‌بار تنها فریدون آدمیّت بود که اندکی برجسته کرد و به ما یادآور شد که تاریخ نویسانِ ایرانی نتوانسته و یا نخواسته اند اهمیت این حرکتِ تاریخساز را تشخیص و تمیز دهند. او در همسنجی بین نقش تبریز و بختیاریها با مجاهدینِ گیلان، در مبارزه با استبداد صغیر مینویسد: میدانیم که در آستانه فتح تهران تبریز موضع دفاعی به خود گرفت بود، چه رسد به اینکه در فکر گرفتن پایتخت باشد یا عزل محمدعلی شاه را بخواهد. این کار را انقلابیان گیلان از عهده برآمدند. حتی چنانکه خواهیم دید انجمن ایالتی تبریز برآن شد که مجاهدان گیلان را از حرکت به سوى تهران باز دارد. اما مشروطه خواهان گيلان آن رأی را طرد کردند. نکته با معنی دیگر اینکه، مشارکتِ اردوی بختیاریان در فتح پایتخت، تنها عكس العملى بود در برابر پیشروی مجاهدان گیلان، ورنه بختیاریان، نخست قصد آمدن به تهران را نداشتند، بلکه در پی این بودند که فرمانروایی خود را در منطقه اصفهان به دولت مرکزی تحمیل گردانند. به عبارت دیگر سیاست حرکت انقلابی را مجاهدان گیلانی تعیین كردند.حقيقتى كه تاريخ نويسان مشروطيت به روشنى تمايز نداده اند.