مروری بر تاریخ نهضت جنگل

آیا «انقلاب جنگل» می توانست پیروز شود؟

برای این که پاسخ این پرسشِ مهم، دقیق تر باشد، نخست باید توضیح داده شود که منظور از «انقلاب جنگل» در این نوشته چیست؟ منظور نویسنده در این مقاله ی فشرده از «انقلاب جنگل»، مرحله ای از تحولاتی است که در طول جنگ اول جهانی و پس از آن در گیلان رخ داد و در تاریخ نویسی معاصر ایران بیشتر به «نهضت جنگل» و « جنبش جنگل» معروف است، اما چون من آن را در دو مرحله ارزیابی می کنم، «جنبش و انقلاب جنگل» می نامم و معتقدم که بدون تفکیک این تحولات به دو مرحله، درک درست این تحولات و مفهوم یابی صحیح از آن میسر نیست. ار این نظر من مرحله ی دوم این تحولات را «انقلاب جنگل» نامیده ام. توضیح فشرده ای لازم است.

 

 

مرحله ی نخست این تحولات بیشتر به یک جنبش ضد اشغالگری در جنگ اول جهانی در گیلان تعلق داردکه «جنبش» نامید شده وتا نیمه ی خرداد ۱۲۹۹ خورشیدی ادامه پیداکرده است. مرحله ی دوم بعد از پیروزی جنگلیان و  برگزاری یک راهپیمایی پر شور از روستای پسیخان به سبزه میدان شهر رشت در نیمه ی خرداد ۱۲۹۹ و سپس با اعلام یک جمهوری، « انقلاب جنگل » نامیده شده است. بنابراین وقتی گفته می شود «آیا انقلاب جنگل می توانست پیروزشود؟»، منظور مرحله ای از تحولات جنگل است که از ۱۴ خرداد ۱۲۹۹ آغاز و تا پاییز ۱۳۰۰ یعنی تا خاموشی جنگل به مدت حدود یک سال و نیم ادامه داشته و شامل مرحله ی نخست این تحولات یعنی مرحله ای که از ۲۰ مرداد ۱۲۹۴ تا ۱۴ خرداد ۱۲۹۹ خورشیدی به مدت حدود پنج سال ادامه یافت، نمی شود. مرحله ی نخست، یک جنبش ضد اشغالگری بود که ابتدا علیه اشغال گیلان توسط روسیه ی تزاری و سپس انگلیس که بعد از پایان یافتن جنگ اول جهانی، هنوز در ایران جا خوش کرده بود و ضمن تحمیل یک قرارداد استعماری به دولت ایران( قرارداد۱۹۱۹) در غیاب مجلس، گیلان را نیز برای کمک به سفیدهای ضدانقلابِ اکتبر روسیه، اشغال نموده و جنگی شدید علیه جنگلیان به راه انداخته بود. پیداست جنگلیان در مبارزه ی ضداشغالگری خود در مرحله ی نخست، علیه روسیه ی تزاری و سپس انگلیس با مقاومت شان سرانجام پیروزی خود را در ۱۴ خرداد ۱۲۹۹ خورشیدی به رخ کشیدند. هر چند می دانیم که در این پیروزی به میزان زیادی نقش عوامل خارجی و تحولات جهانی و منطقه ای نیز دخیل بوده است. از این رو، پرسش این نوشته، منحصرن به مرحله ی دوم تحولات جنگل مربوط است که از ۱۴ خرداد ۱۲۹۹( ۴ ژوئن ۱۹۲۰) آغاز و تا پاییز ۱۳۰۰ خورشیدی (پاییز۱۹۲۰) خاتمه می یابد و از نظر من، «انقلاب جنگل» نامیده شده است و معتقدیم از این زمان با یک انقلاب سیاسی – اجتماعی رو به رو هستیم که به کلی معنا و مفهوم آن متفاوت از مرحله ی نخست ضد اشغالگری است .

پاسخ به پرسش اصلی این بررسی را به دو بخش تقسیم کرده ایم. نخست به آن چه رخ داده با عنوان«گزارش واقعه» پرداخته ایم، سپس به پرسشی که طرح شده، پاسخ داده شده است. پیداست بخش نخست یعنی «گزارش واقعه» در این جا «اُبژه »ی این بررسی خواهد بود تا بر اساس آن نه فقط نویسنده ی این نوشته بلکه خوانندگان فرهیخته نیز بتوانند به طور مستقل به این پرسش پاسخ دهند.

۱ . گزارش واقعه!

چنان که گفته شد، انقلاب جنگل پس از خاتمه ی جنگ اول جهانی و زمانی که تحول بسیار مهمی در همسایگی ایران و گیلان رخ داده بود یعنی انقلاب اکتبر و تشکیل دولت انقلابی شوروی سوسیالیستی آغاز شد. تحولات انقلاب جنگل حدود هیجده ماه طول کشید و در آن فراز و فرودهای بسیار روی داد و سرانجام در پاییز سال ۱۳۰۰ این تحولات با کشته شدن کوچک خان که رهبری این تحولات به نام او رقم خورده بود، خاتمه یافت. بررسی جزئیات این مرحله در این جا میسر نیست از این رو به طور فشرده، بستر و فرایند تحولات، آن گونه که رخ داده، معرفی خواهد شد[۱]:

شرایط جهانی و منطقه ای :

وقتی جنگ اول جهانی در ۱۱ نوامبر۱۹۱۸(۲۰ آبان ۱۲۹۷ خورشیدی ) پایان یافت و پیروزی مطلق از آن «متفقین» یعنی فرانسه و انگلیس شد( روسیه به عنوان یکی از اعضای اصلی متفقین با وقوع انقلاب از این پیروزی نصیبی نداشت). بیش از همه، این کشور انگلیس بود که از این پیروزی منتفع شد و به ویژه در غرب و جنوب آسیا یعنی در غرب و جنوب و شرق ایران و البته در خودِ ایران، قدرت یگانه و بی رقیب کشور انگلیس بود و قلمِ نقشه کش این کشورِ استعماری که این زمان هنوز خورشید در امپراتوریش غروب نمی کرد به کار افتاده بود تا مرزهای کشورهای منطقه را پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی در جنگ اول، به صورت دلبخواه بر صفحه ی روزگار ترسیم نماید و محدوده ی واحدهای سیاسی متعددی که تا امروز باقی مانده اند، بیشتر از نقشه کشی های این دوران توسط انگلیس بوده است. در ایران نیز با وقوع انقلاب فوریه و اکتبر(هر دو در ۱۹۱۷) و بیرون رفتن ارتش روسیه ی تزاری از ایران و گیلان، انگلیس بدون رقیب سنتی اش روسیه ی تزاری، جولان می داد و ارتش این کشور تمام ایران از جنوب تا شمال را زیر چرخ ماشین های جنگی از زمین و با طیاره های جنگی اش از هوا در اختیار خود داشت. بعد از جنگ اول جهانی، در غیاب روسیه ی تزاری، ایران کشوری به طور کامل در اشغال و اختیار انگلیس بود. به ویژه این کشور برای حفاظت از مستعمره ی خود در شبه قاره ی هند، همه گونه تمهیدات را انجام می داد. بلشویک ها که این زمان به انقلاب جهانی روی آورده بودند به رویارویی با انگلیس در ایران پرداختند که هم گیلان را اشغال کرده بود و هم از این طریق به دشمنان بلشویک ها برای بازپس گیری حکومت تزارها در روسیه کمک می کرد و در نتیجه آنان از جنوب، احساس خطر می کردند. یادآوری کنیم که تا سال ۱۹۱۹، بلشویک ها از وضعیت شکننده ای برخوردار بودند و در بخش مرکزی و شمالی روسیه درمحاصره ی ضدانقلاب اکتبر و ارتش های کشورهای سرمایه داری در محاصره قرار داشتند. اما آن ها در پاییز ۱۹۱۹(پاییز ۱۲۹۸) پس از شکستن محاصره ی ضدانقلاب سفید در اطراف مسکو به سرعت برق و باد به سوی جنوب سرازیر شدند و به قفقاز رسیدند و در آن جا جمهوری دموکراتیک آذربایجان را سرنگون کردند و جای آن جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان را تاسیس کردند. سپس بلافاصله برای سرکوبی آن چه ناوگان دریایی ضدانقلاب به فرماندهی ژنرال «دنیکن» می گفتند به سوی انزلی حرکت کردند و در ۲۸ اردیبهشت ۱۲۹۹ به این بندر پای نهادند و آن را اشغال کردند. قوای انگلیسی که از پیش در ساحل غازیان مستقر بود به جای رویا رویی با بلشویک ها به سرعت گیلان را ترک کرد و به پشت مرزهای حنوبی گیلان در حوالی لوشان و منجیل عقب نشینی کرد. جنگلی ها از خلاء قدرتی که در گیلان پدید آمده بود، استفاده کرده و با یک راهپیمایی پرشور در ۱۴ خرداد ۱۲۹۹ خورشیدی از روستای پسیخان به رشت آمده و در آن جا در سبزه میدان رشت در حضور شمار زیادی از ساکنان رشت پیروزی خود را در حضور بلشویک ها در این اجتماع اعلام کردند. انقلاب جنگل آغاز شده بود.

بلشویک ها[۲]در گیلان :

انقلاب اکتبر در ۱۵ آبان ۱۲۹۶ خورشیدی( در اکتبر ۱۹۱۷میلادی) روی داد. از این تاریخ تا بهار ۱۲۹۹ خورشیدی، بلشویک ها به رهبری لنین و تروتسکی، درگیر یک جنگ سخت داخلی بر علیه ضد انقلاب بودند که از کمک کشورهای سرمایه داری به ویژه انگلیس برخوردار بود و برای نزدیک به سه سال در بخش شمالی کشور در اطراف مسکو و پترزبورگ در محاصره قرار داشتند. چنان که گفته شد ارتش سرخ با شکستن محاصره و حرکت برق آسا به طرف جنوب، خود را به ساحل غازیان وانزلی رساند و این سواحل را اشغال کرد. نگاه این زمان بلشویک ها چرخشی به سوی شرق و انقلاب در شرق بود. زیرا این زمان با شکست بلشویک ها برای ایجاد انقلاب سوسیالیستی در غرب و به ویژه درآلمان که در ژانویه ی سال ۱۹۱۹ (دی ماه ۱۲۹۷) با کشته شدن رهبران این انقلاب یعنی «لیبکنخت» و «رزا لوزامبورگ» با شکست کامل به پایان رسیده بود (سعید رهنما ۲۰۱۷)، تا حدودی تغییر کرد، اما برنامه ی انقلاب جهانی هنوز در دستور کار قرار داشت . از این رو،  نگاه به شرق اهمیت بیشتری یافت که می باید صدور انقلاب از طریق ایران و ترکستان و افغانستان بر ضد دشمن اصلی امپریالیستی یعنی انگلیس تحقق یابد. بنابراین در آستانه ی راهپیمایی پیروزی جنگلی ها از پسیخان به رشت و اعلام جمهوری، بلشویک ها در تمام مرزهای شمالی ایران و همچنین در داخل گیلان با ارتشی بزرگ و با روحیه ای بالا که از پیروزی بر خصم در امپراتوری روسیه تزاری حاصل شده بود، حضور داشتند و مصمم بودند که دست کم انگلیسی ها را از ایران بیرون کنند و اگر فرصتی نیز دست داد، شوروی کردن را تا مستعمره ی هند تسری دهند. به تدریج مشخص شد که بلشویک ها از یک « بلوک بلشویکی» تشکیل شده اند که همگون نیست و دیدگاه نظری واحدی در مورد انقلاب ایران ندارند. این بلوک شامل سه جریان بود: ارتش سرخ به فرماندهی «مدیوانی»، حزب عدالت(بعدن حزب کمونیست ایران) به رهبری «آوتیس میکائیلیان» معروف به «سلطانزاده » و جریان چپ جنگلی ها به رهبری احسان الله خان که اگر چه بلشویک نبودند اما در این بلوک نقش های مهمی به عهده شان گذاشته شده بود.

اعلام جمهوری شوروی ایران [۳]:

این جمهوری با هدف پیش برد انقلاب سوسیالیستی و در چارچوب شوروی کردن ایران وگرته برداری از جمهوری های تشکیل شده در اتحاد جماهیر شوروی دو روز بعد از راهپیمایی جنگلی به رشت در ۱۶ خرداد ۱۲۹۹ خورشیدی اعلام شد. واقعیت آن است که این نظام نه «جمهوری» بود و نه« شوروی». جمهوری نبود، چون جمهورمردم به آن رای نداده بودند و اصولن از جمهور مردم رایی برای استقرار آن کسب نشده بود. شوروی هم نبود چون این زمان هنوز هیچ شورایی نه در گیلان و نه در ایران به مفهوم تاسیس یک نظام شورایی شکل نگرفته بود. اسنادی که ما امروز از تاسیس این جمهوری در دست داریم، می دانیم که تصمیم برای تاسیس این جمهوری در یک محفل حدود بیست سی نفره ی ایرانی و روسی اتخاذ شده است و طبق همین اسناد، کوچک خان با این که تا بهار سال ۱۲۹۹ خورشیدی به انقلاب مشروطه و قانون اساسی آن اعتقاد عمیق داشت، این زمان با رویکردی بسیار شورانگیز و احساسی، با تاسیس جمهوری شوروی ایران از روی عقیده و میل خود توافق کرده و برای تحقق آن نیز از منظر نگاه خود تلاش می کرد. با این حال می توان گفت که کوچک خان درک درست و شاید بتوان گفت که تقریبن هیچ درکی از سوسیالیسم مورد نظر بلشویک ها، جمهوری شوروی و برنامه های آنان نداشت . به ویژه این که خودِ بخش های سه گانه ی بلوکِ بلشویکی نیز در مورد شوروی کردن ایران، دیدگاه نظری و برنامه ی واحدی نداشتند. در تحلیل نهایی باید گفت که این جمهوری از منبعی خارجی به جنگلی ها تحمیل شد و سرانجام نیز در کمال حیرت همه ی انقلابیون ایرانی، همان منبع در چارچوب سیاست جهانی خود، دستور انحلال آن را داد(به این نکته بازخواهیم گشت)

اختلافات درونی جبهه ی انقلاب

بر خلاف آن چه تا کنون گفته و نوشته شده ( یا دست کم در وجه غالبش چنین بوده)، گویا در این انقلاب دوجبهه ی سیاسی وجود داشت: بلشویک هاو جنگلی ها به رهبری کوچک خان. اما اسناد فراوانی که ما اکنون در دست داریم، نشان می دهد که اختلاف نظر اصلی در این انقلاب بیشتر در درونِ بلوک بلشویکی وجود داشت. توضیح بیشتر لازم است.

زود بگوییم که نقش و وزن بلشویک ها در دوره ی انقلاب جنگل در گیلان، بسیار مهم و حیاتی بود و این نکته ای است که تا کنون کمتر بدان توجه شده است. چنان که می دانیم از ۱۸ ماه حاکمیت انقلاب جنگل، تنها حدود یک ماه آن، قدرت در دست بخشی از جنگلی ها به رهبری کوچک خان بوده است. در بقیه ی آن، قدرت اصلی در دست بلوک بلشویکی بود که دو شهر استراتژیک و کانونی قدرت در گیلان یعنی رشت و انزلی و حتا لاهیجان در اختیار این بلوک قرار داشت. از این رو شناخت نیروهای آن که در گیلان حضور داشتند در پاسخ به پرسش این نوشته اهمیت دارد.

برای شناخت جریان بلشویکی در گیلان، چنان که گفته شد باید از یک «بلوک بلشویکی»سخن گفت که از سه بخش تشکیل شده بود. در میان «بلوک بلشویکی» به تدریج مشخص شد که دو دیدگاه نظری برای پیش بردِ انقلاب در ایران در مقابل هم صف آرایی کرده اند که اگر چه برای سوء استفاده از دشمنان بر آن پرده ی ساتری کشیده شده بود، اما با شکست یک جناح در تابستان ۱۲۹۹ به تدریج پرده ها کنار رفت و مشخص شد که اختلاف عمیقی برای هدایت انقلاب در ایران در میان این بلوک وجود داشت. اگر بخواهیم این دو جناح را از روی عناصر اصلی آن طبقه بندی کنیم باید گفت که مدیوانی، میکویان،آبوکف، بولا، سلطانزاده، آقایف، جوادزاده و … در یک جناح و ارژنیکیدزه، راسکولنیکف، نریمانف وحیدرعمواوغلی در راس جناح مقابل حضور داشتند. پیدا بود که جناح نخست از همان آغاز قدرت را در بلوک بلشویکی به فرماندهی ارتش سرخ به دست گرفت و پس از فراری دادن کوچک خان در اواخر تیرماه و سپس برکناری آن توسط یک کودتا یا به گفته ای«انقلاب دویم» در ۹ مرداد ۱۲۹۹ خورشیدی، میداندار انقلاب جنگل شد. اما دیری نگذشت که با از دست دادن حمایت یک رهبر کاریزماتیک یعنی کوچک خان وسپردن آن به دست احسان الله خان که نفودی نه در میان جنگلی ها و نه در میان ساکنان گیلان داشت، روی گردانی از بلوک بلشویکی آغاز شد و این روی گردانی هنگامی که بازار رشت در ۱۵ مرداد به طور کامل در آتش سوخت و سپس بلافاصله دو هفته بعد قزاق ها در اواخر مرداد به رشت حمله کردند و آن را اشغال نمودند به خوبی عیان شد. شهر در چشم به هم زدنی توسط قزاقان دولتی اشغال گردید ومردم با هلهله و شادی به استقبال قزاق های دولتی رفتند!

اختلاف اساسی بین این دو جناح بعد از کنگره ی تاسیس انزلی و تدوین برنامه ی  حزب کمونیست ایران که قرار بود براساس آن تحت حمایت ارتش سرخ، شوروی کردن در ایران تحقق یابد، آغاز شد. جناح غالب که بیشتر متکی به ارتش سرخ به فرماندهی مدیوانی و رهبری حزب کمونیست ایران سلطانزاده و پیروانش آقایف و جوادزاده بودند، اعتقاد داشتند که ما در ایران با یک انقلاب سوسیالیستی فوری رو به رو هستیم. بنابراین شعار سه گانه شان این بود: مرگ بر شاه، مرگ بر انگلیس، مبارزه علیه زمین داران. به طور مشخص تئوری پرداز این شعار «آوتیس میکائلیان» (مشهور به سلطانزاده) بود که درکنگره ی تاسیس حزب کمونیست ایران در انزلی در اوایل تیرماه۱۲۹۹ رهبری این حزب به او سپرده شده بود. او در یک نطق در همین کنگره آن را به این شکل تئوریزه کرد:« شعارهایی که امروزه باید مطرح شود، عبارتند: مبارزه علیه انگلیس، نبرد علیه دولت شاهی و مبارزه علیه زمینداران بزرگ. چنانچه یکی از این شعارها حذف شود، انقلاب در ایران به نتیجه نمی رسد(پرسیتس۱۴۰۲: سند شماره ی۵۳). اختلاف این جناح از بلشویک ها با جناحی که حیدرعمواوغلی در راس آن قرار داشت و مورد پشتیبانی نریمانف صدر جمهوری شوروی آذربایجان نیز بود، بخشِ آخر این شعار یعنی مبارزه علیه زمینداران بودکه در برخی منابع از آن با عنوان « اجرای انقلاب اجتماعی» نیز یاد کرده اند. می دانیم که حیدرعمواوغلی به خاطر دیدگاهایش که در آستانه ی این کنگره در مقاله ای تحت عنوان«بنیادهای اجتماعی انقلاب ایران» انتشار داد و به وضوح با دیدگاه های برگزار کنندگان اصلی کنگره ی تاسیس حزب در انزلی در تضاد بود، به این کنگره دعوت نشد. اما یکی از همفکرانش به نام« نیناش ویلی» در همین کنگره در مقابل تز سلطانزاده گفت که :« ما نمی توانیم شعار مبارزه علیه زمینداران را بدهیم. زیرا با این کار عناصر ضد انقلاب را تقویت می کنیم… همۀ عناصر انقلابی باید علیه انگلیسی ها بسیج شوند. تاکتیک دیگری برای ما وجود ندارد. زمان انقلاب کمونیستی در ایران هنوز فرا نرسیده است… امپریالیسم انگلیس را با هر تدبیری باید نابود ساخت. [حتی] با بهره گیری از بورژوازی و خوانینی که برای مبارزه با امپریالیسم انگلیس آنان را حمایت می کنیم»( همان، سند: ۱۲۱). این اختلاف کوچکی نبود که جناح حیدرخان در حزب بر آن دست گذاشته بود. زیرا همین بخش سوم شعار بود که سبب شد تا کوچک خان بعد از حدود یک ماه در نیمه ی دوم تیرماه ۱۲۹۹ با حالت قهر دوباره به فومنات برگردد[۴] و در آن جا با اعتراض به مدیوانی فرمانده ی بلوک بلشویکی بنویسد که «دوایر رشت و انزلی را تخلیه و به شما واگذاشتیم و گفتیم ما گوشه گیری اختیار می‏کنیم تا شما اداره نمائید» (فخرایی۱۳۵۷ :۲۹۱). بلشویک های پیرو سلطانزاده و مدیوانی معتقد بودند که با تجربه ای که در شوروی به صور ت موفقیت آمیز پشت سرگذاشته شده، بدون تقسیم فوری زمین بین دهقانان نمی توان در میان اکثریت عظیم مردمی که  در ایران به کار فلاحت و کشاورزی اشتغال دارند، نفوذ کرد و در نتیجه انقلاب به پیش نخواهد رفت. در جناح مقابل یعنی جناح حیدرخان، که این انقلاب را یک انقلاب ملی و دموکراتیک ارزیابی می کردند، معتقد بودند که شعار سوم یعنی تقسیم زمین زمینداران نادرست نیست اما در شرایط کنونی ضرورتی ندارد و فقط موجب تفرقه بین مخالفان انگلیس و شاه خواهد شد. شعار امروز باید «مرگ بر شاه» و «مرگ بر انگلیس» باشد تا به اتحاد در مقابل دو دشمن اصلی مردم، خدشه ای وارد نیاید. زیرا همه ی مردم و از جمله خرده بورژوازی و  بورژوازی کوچک و بزرگ و زمینداران کوچک از حضور انگلیس در ایران ناراضی هستند و می توانند در جبهه ی انقلاب تا بیرون کردن انگلیس از ایران همراه انقلابیون باشندو وقتی انقلاب پیروز و تهران فتح شد به تدریج اصلاحات اجتماعی نیز در دستور کار قرار گیرد.  تمام اسنادی که تا کنون از آرشیوهای اتحاد جماهیر شوروی به بیرون درز کرده همین اختلاف را به اشکال مختلف نشان می دهد. در همین چارچوب ، حتا حیدرخان، رهبری حزب کمونیست ایران را در رشت متهم می کرد که با انتخاب این شعار در نظر و عمل جبهه ی انقلاب را تضعیف کرده و سبب اشغال رشت به دست قزاقان شده اند. به عنوان نمونه، نشستی که در اوایل آبان ۱۲۹۹ و پس از دست به دست شدنِ رشت بین قزاق ها و بلوک بلشویکی برگزار شد، منازعه ی لفظی شدیدی بین سلطانزاده و حیدرخان در جلسه درگرفت که از جمله حیدرخان، سلطانزاده (آوتیس میکائیلیان) را متهم می کرد بدون داشتن صلاحیت و شناختی تجربی از ایران در مصدر رهبری حزب و انقلاب ایران نشسته است:« …ساده بگویم، رفیق سلطانزاده نمی داند و کار را نمی فهمد. این موضوع آشکار است و نباید به خاطر آن سلطانزاده را متهم کرد. برای این که رفیق سلطانزاده از کجا باید ایران و اوضاع آن را بشناسد؟ سلطانزاده زمان زیادی از ایران دوره بود[از سن ۱۱ سالگی]. او می تواند در موضوعات نظری در بارۀ ایران حرف بزند اما از تئوری تا واقعیتِ موجود، ره بسیار است. او حیات کشور و آداب و رسومش را نمی داند[شناسد]، بر زبان و عادات مردم تسلط ندارد. او در ایران زندگی نکرد، آنجا تربیت نشد و در انقلاب [مشروطه ی ] ایران شرکت نداشت. او انقلاب [مشروطه] را حس نکرد و در سنگربندی های آن نجنگید. همۀ آنچه گفتم برای او ناآشناست. چنین فردی در منصب مدیریت انقلاب[کنونی] ایران، صدرکمیتۀ مرکزی ایرانی جا گرفت و خیلی زود در بحبوحۀ حوادث انقلاب غرق شدو در مدتی کوتاه همۀ رویکردهای او درآسمان گم شد»(پرسیتس۱۴۰۲: ۳۹۷). این نشست و مجادله تنها چند روز بعد از دومین بازپس گیری رشت توسط بلوک بلشویکی از قزاقان دولت مرکزی بود. یادآوری کنیم که قزاقان دولتی بعد از حاکمیت بلوک بلشویکی و دوری کوچک خان از رشت، دوبار به رشت حمله کردند و آن را از دست بلوک بلشویکی پس گرفتند. بار اول که در اواخر مرداد ۱۲۹۹ شهر برای دو سه روز اشغال شد، بلوک بلشویکی از رشت فرارکرده به انزلی رفتند و دوباره با کمک ارتش سرخ به رشت بازگشتند. بار دوم در اوایل مهر دوباره قزاقان به رشت آمدند و آن را به آسانی اشغال کردند و دوباره بلوک بلشویکی به انزلی عقب نشینی کرد. اما این بار اشغال رشت یک ماه طول کشید و تنها در اول آبان بود که رشت از قزاقان بازپس گرفته شد. هر دوبار وقتی رشت توسط قزاقان اشغال شده بود، مردم به طور وسیع از قزاقان استقبال کرده و در نتیجه هنگام بازگشت بلشویک ها به رشت از ترس انتقام فرار دسته جمعی به اطراف و به سوی قزوین و تهران انجام داده بودند و در این فرار شبانه و سراسیمه به ویژه در مرحله ی دوم که باران شدیدی نیز می بارید،  شمار زیادی از مردم که به صورت خانوادگی فرار می کردند، تلف شدند. برآورد شده است که حدود ۴۰ هزار نفر از شهرِ۶۰ هزار نفری آن روز فرار کرده بودند. این فاجعه ای بود که در تاریخ رشت هیچگاه  به این صورت اتفاق نیفتاده بود( نک: عظیمی ۱۳۹۹).

در هر حال، فاجعه ای که تابستان و پاییز ۱۲۹۹ در رشت روی داد، سبب شد که در کنگره ی ملل شرق در باکو در اواسط شهریور۱۲۹۹، تز حیدر عمواوغلی برای انقلاب ایران پذیرفته و در نتیجه او به راس حزب عدالت یا حزب کمونیست ایران ارتقاء یافت.[۵] اما قدرت همچنان در گیلان در دست بلوک بلشویکی تا آمدن حیدرخان به گیلان در اواخر بهار۱۳۰۰ باقی ماند. نکته ی گفتنی آن است که بعد از حمله ی قزاق ها به رشت و فاجعه ای که در رشت یعنی مهمترین شهر گیلان رقم خورد، اعتباری دیگر نه برای انقلاب جنگل، نه برای بلشویک ها و نه حتا برای کوچک خان که دور از رشت و در فومنات حضورداشت نیز باقی نمانده بود. به طوری که «کاراخان» عضو کمیته ی مرکز حزب کمونیست شوروی و ناظر تحولات انقلاب در ایران به کمیته مرکزی آن حزب در نامه ای در ۹ سپتامبر ۱۹۲۰(۱۸ شهریور ۱۲۹۹)  یعنی بعد اولین حمله ی قزاقان به رشت،گزارش داد که :« در پی اشتباهات سیاسی و بی ادبی های سیاسی[!] در ایالت گیلان(رشت و انزلی)، موضوع انقلاب به شدت بی آبرو شده است. دولت انقلابی[ حاصل کودتای ۹ مرداد به رهبری احسان الله خان] نتوانست از حمایت مردم و بیش از همه کشاورزان برخوردار باشد. حضور روس ها، ارمنی ها و گرجی ها(به عنوان خارجی) در انقلاب و امر و نهی آنان در کشوری که گویا فتح شده، خیلی زود همۀ مردم را علیه ما بر آشفت. هم چنین رویکرد خصمانه نسبت به انگلیسی ها را تضعیف کرد و حتی مجامع تجاری را به انگلیسی ها نزدیک ساخت. هم اکنون از دست دادن ایران و تحویل این کشور به انگلیسی ها در عرصۀ بین الملل، ضربه ای قاطع به ما محسوب می گردد… »( پرسیتس۱۴۰۲: سند شماره ی ۱۲۳). بنابراین به اعتبار گزارش «کاراخان» و گزراش های دیگر می توان گفت که در اواخر تابستان ۱۲۹۹ و اوایل پاییز همین سال، اعتبار چندانی برای انقلاب جنگل و حتا برای کوچک خان که از میدان کارزار در رشت و انزلی به دور بود نیز، نزد مردم باقی نمانده بود. زیرا به اعبتار گزارش های گوناگون، مردم به درست یا نادرست در رشت که دو سوم آن بعد از دست به دست شهر آواره شده بودند، حتاکوچک خان را که این زمان رشت را گذاشته و به صورت قهر به فومنات رفته بود نیز مسبب حوادث پیش آمده به حساب می آوردند که در پرتو آن زندگی، آرامش و جان شان را گرفته بود.

دو استراتژی متفاوت دولت انقلابی شوروی :

پس از ورود بلشویک ها به گیلان در ۲۸ اردیبهشت ۱۲۹۹ خورشیدی تا پایان انقلاب جنگل که حدود یکسال و نیم طول کشید، دولت شوروی در مجموع دو رویکرد استراتژیک متفاوت در انقلاب جنگل در پیش گرفت. نخستین رویکرد استراتژیک این بود که انگلیس را از تمام مرزهای جنوبی اش در ایران دور نماید و سپس اگر توانست آن را از ایران بیرون کند که برای امنیت انقلاب اکتبر از جنوب یک خطر بالقوه وبالفعل محسوب می شد. در چارچوب این استراتژی، نخست تمام نیمه ی شمالی ایران از آذربایجان تا خراسان به کمک جنبش های ضد انگلیسی، قوای انگلیس از مرزهای شوروی دور شدند. در گیلان که یک جنبش ضد انگلیسی مسلح و آماده از سال های پیش وجود داشت، ضمن فراری دادن قوای انگلیس از گیلان، با کمک جنگلی ها ، یک جمهوری شوروی تاسیس شد. در اینجا هدف نهایی البته شوروی کردن تمام ایران بود. به همین سبب نام این جمهوری «جمهوری شوروی سوسیالیستی ایران» نامگذاری شد.

رویکرد استراتژیک دوم به دلایل گوناگون و از جمله شکست دورنمای انقلاب جهانی و به ویژه شکست انقلاب در شرق، در پیش گرفته شد و صلح با انگلیس و قرارداد دوستی با ایران در دستور کار قرار گرفت. در این سیاست جدید که از اوایل پاییز ۱۲۹۹تا حدودی در این جا و آن جا خود را نشان می داد، در اواسط دسامبر۱۹۲۰( اوایل آذر ۱۲۹۹ ) به صورت نهایی تدوین و اعلام شد. این دو استراتژی دولت شوروی نقش بزرگی در فرایند تحولات انقلاب جنگل بازی کرد. زیرا چنان که گفته شد، نیروهای بلوک بلشویکی که درگیلان درگیر انقلاب جنگل شده بودند، در قیاس با نیروهای جنگلی از نظر وزن نظامی و سیاسی و ایدئولوژیک بسیار قدرتمندتر بودند و بنابراین هر گونه تغییر رویکرد آن ها می توانست در عملکرد انقلاب جنگل تاثیر زیاد  داشته باشد. اما چنان که گفته شد این استراتژی بعد از فاجعه ای که در تابستان و اوایل پاییز در رشت به بار آمد و همچنین شکستی که در همه ی جبهه های انقلاب در غرب و شرق آشکار شده بود، به کلی رها شد و از اوایل آذر ۱۲۹۹، شوروی رویکرد صلح با انگلیس یعنی رهبر جهان سرمایه داری آن زمان و همچنین با ایران به طور عملی در پیش گرفته شد. این رویکرد جدید در نشست کمیته ی مرکزی حزب کمونیست شوروی در ۲۷ نوامبر۱۹۲۰(۵/۸/۱۲۹۹خورشیدی)یعنی دقیقن همان روزهایی که حیدر عمواوغلی با سلطانزاده در باره ی راه درست انقلاب ایران مجادله می کردند با حضور لنین تصویب شد:«…در پیوند با گرجستان، ارمنستان، ترکیه و ایران، سیاست کاملاً آشتی جویانه اتخاذ شود. به دیگر سخن سیاست پرهیز از جنگ. چالش ما لشکرکشی به گرجستان،ارمنستان و ایران نمی باشد… رویکرد اصلی حفاظت از آذربایجان و واپایش بر سراسر دریای کاسپین است..»(پرسیتس۱۴۰۲: سند شماره ی ۱۷۲).

به دنبال این تصمیم استراتژیک جدید در سیاست خارجی شوروی، در ۴ دسامبر۱۹۲۰(۱۳/۹/۱۲۹۹) یعنی اندکی بیش از یک ماه بعد، نشست دیگری با حضور لنین تشکیل شد و در آن تصویب شدکه:«توافق نامۀ تجاری با انگلیس[منعقد شود]… توافق با ایران در موضوعات رشت و انزلی[انجام گیرد]»( همان: سند شماره ی ۱۷۵).

بلافاصله پس از تصویب سیاست های جدید در کمیته ی مرکزی با حضور لنین بود که «کاراخان» در تلگرافی به «الیاوا» (ناظر تحولات ایران) آمرانه دستور داد که :« انحلال دولت احسان الله پیش درآمد هرگونه گفتگوی نهایی امضای قرارداد پاکسازی [تخلیه ی] انزلی است. این انحلال باید به تندی و شتاب صورت پذیرد. ره آوردهای این انحلال را به طور تکمیلی برای جنابعالی، نریمانف و ارژنیکیدزه تلگراف خواهم کرد» (همان :سند ۱۷۶).

بدین ترتیب بود که سیاست جدیدی دولت شوروی به صورت نهایی در کمیته ی مرکزی حزب کمونیست با حضور لنین تدوین و اعلام شد و سپس روتشتین(روتشتاین) به عنوان اولین سفیر رسمی دولت شوروی در ایران نیز از طرف دولت شوروی منصوب شد اما موافقت ایران برای سفارت روتشتاین در تهران در تاریخ ۶ ژانویه ۱۹۲۱( ۱۶/۱۰/۱۲۹۹ خورشیدی) به دولت شوروی اعلام گردید(همان: سند شماره ی ۱۸۲). چنان که می دانیم قرارداد دوستی ایران و شوروی نیز سرانجام در۲۶فوریه ی ۱۹۲۱(۷/۱۲/۱۲۹۹ خورشیدی) و پیش از قرارداد تجاری شوروی با انگلیس ( اواسط اسفند ۱۲۹۹ ) بین دولت های شوروی و ایران انعقاد یافت. در ارتباط با بحث ما ، فصل پنجم  این قرارداد است . زیرا هر دو دولت را در حمایت از هر نیرویی علیه طرفین قرارداد، منع می شدند:« فصل پنجم: طرفین معظمتین متعاهدتین تقبل می نمایند که: ۱). از ترکیب و یا توقف تشکیلات و یا دستجات (گروپ ها) به هر اسم که نامیده شوند و یا اشخاص منفرد که مقصود تشکیلات و اشخاص مزبوره مبارزه با ایران و روسیه و همچنین با ممالک متحده با روسیه باشد در خاک خود ممانعت نمایند و همچنین از گرفتن افراد قشونی و یا تجهیزات نفرات برای صفوف قشون و یا قواء مسلحۀ تشکیلات مزبوره در خاک خود ممانعت نمایند؛۲). به کلیۀ ممالک و یا تشکیلات قطع نظر از اسم آن تشکیلات که مقصودشان مبارزه با متعاهد معظم باشد نباید اجازه داده شود که به خاک هر یک از طرفین معظمتین متعاهدتین تمام آنچه را که ممکن است بر ضدّ متعاهد دیگر استعمال شود وارد نموده و یا عبور دهند؛۳). با تمام وسایلی که به آن دسترس باشد از توقف قشون و یا قواء مسلحۀ مملکت ثالث دیگری درصورتی‏که احتمال برود توقف قواء مزبوره باعث تهدید سرحدات و یا منافع و یا امنیت متعاهد معظم دیگر می شود باید در خاک خود و متحدین خود ممانعت نماید» (به نقل از متن کامل قرارداد).

بر اساس این اسناد رسمی، وقتی روتشتاین در اوایل اردیبهشت ۱۳۰۰ خورشیدی به تهران رسید به جدّ خواهان اجرای قرارداد به ویژه از جانب نریمانف و دولت جمهوری شوروی آذربایجان بود که هنوز تن به این سیاست شوروی در ایران نداده و خود را متعهد به حمایت از انقلابیون رشت می دید و همین تن ندادن بود که روتشتاین را خشمگین کرده و در نامه های متعدد به چیچرین وزیر امورخارجه وقت شوروی، آن ها را «رجال بی مسئولیت باکویی» لقب می داد:« همۀ تلاش من که نیازمند آرامش همه جانبه و پایان ناپذیر و سعۀ صدر فوق العاده است، در معرض نابودی است. دلیل این امرتلاش های دوبارۀ رجال بی مسئولیت باکویی است»( سند۲۲۰). او مکرر از رفقای بی مسئولیت و خودسر باکویی(باکو پایتخت آذربایجان) گله می کرد. چیچرین وزیر امور خارجه شوروی نیز در راستای سیاست جدید دولت شوروی در نامه به ارژنیکیدزه که در کنار نریمانف هنوز تن به سیاست جدید شوروی نمی داد، توضیح می داد که سیاست جدید دولت شوروی در مقیاس جهانی چیست:« نقش جدید ما در مقیاس جهانی، شناسایی، دریافت سرمایۀ مشترک [!] و اخذ وام است. همۀ این موارد با تاکتیکی ملایم و محتاطانه، گسترش اعتماد به تشکیلات ما نیاز داردکه به طور عینی با خط پارتیزان گرایی، توسعه طلبی در ایران، آراستن خیزش ها و هر نوع آدمی از تیپ احسان الله[خان]، بیگانه است »(سند۲۶۷). تاکید بر سیاست جدید چنان مهم و ضروری بودکه چیچرین وزیر امور خارجه ی دولت شوروی، گویی برای سرنوشت یک جمهوری در خاک روسیه تصمیم می گیرد، به ارژنیکیدزه دستور می داد که :« باید در انحلال دولت [شوروی] گیلان تسریع کرد. زیرا این دولت مزاحم است و به سیاست کلی ما در ایران آسیب می زند»(پرسیتس: سند شماره ی ۱۹۷). و دو روز بعد دوباره تاکید می کرد که :« ضروری است[دولت] شوروی گیلان منحل گردد. تصمیم کمیتۀ مرکزی[حزب کمونیست روسیه] از مدت ها پیش به احسان الله[خان] اعلام شده. ادامۀ این دولت به همۀ سیاست ما در ایران آسیب می زند»( همن: سند ۱۹۸). بدین ترتیب از اواسط پاییز ۱۲۹۹، سیاست جدید دولت شوروی دیگر انحلال جمهوری گیلان بود.

جنگلی ها در انقلاب جنگل:

در دوره ی هیجده ماهه ی انقلاب ِجنگل، جنگلی ها به رهبری کوچک خان چه می کردند؟ چنان که گفته شد، جنگلی ها بعد از میتینگ ۱۴ خرداد ۱۲۹۹ و اعلام پیروزی نهایی، بلافاصله اعلام جمهوری کردند و کابینه ی دولت جدید به رهبری کوچک خان تشکیل شد. هدف دولت جنگلی ها و دست کم کوچک خان این زمان این بود که با کمک و یاری دولت شوروی بتوان بر قوای انگلیس که در پشت مرزهای گیلان در لوشان و قزوین استقرار یافته بودند و قوای دولت مرکزی ایران که همراه و همیار آن ها بودند، پیروز شده و تهران را فتح کنند و سراسر ایران را جمهوری اعلام نمایند. اما دست کم کوچک خان در این برنامه بر عدم مداخله ی مستقیم دولت شوروی و بلشویک ها تاکید داشت و معتقد بود که اگر کمکی از جانب دولت شوروی انجام می شود باید تنها کمک های لجستیکی و آن هم در قبال مبالغ دریافتی از طرف جنگلی ها باشد. همین طور اصرار داشت که در این مرحله مبارزه طبقاتی و تبلیغات همسو با آن نباید صورت گیرد. چرا که همانند جناح میانه رو حزب عدالت معتقد بود که دامن زدن به مبارزه ی طبقاتی علیه سرمایه داری و زمین داران می تواند به اتحاد نیروها علیه انگلیس و قوای دولت مرکزی که این زمان هنوز در دست وثوق الدوله بود، تفرقه ایجادکند و رسیدن به هدف را ناممکن نماید. می دانیم که بازار و سرمایه داری تجاری گیلان و انزلی اهمیت مهمی در گیلان و حتا ایران داشت و به دلیل موقعیت دروازه ای این شهرها برای صادرات و واردات پایتخت از روسیه و اروپا، تمرکز سرمایه ی تجاری درآن قدرت زیادی به هم زده بود و حمایت های همین بخش از اقتصاد رشت – انزلی بود که مشروطه ی گیلانی نقش مهمی در فرایند انقلاب مشروطه ایفاء کرد و در سال های جنگ اول جهانی نیز در حمایت از جنبش ضد اشغالگری جنگل، حمایت های بی دریغی داشت و پایگاه اصلی کوچک خان نیز بیشتر در همین طقات اجتماعی روشن بین اتکا داشت و در نتیجه نمی توانست آنان را نادیده بگیرد. از این رو، کوچک خان به اختلاف با جناحی از بلوک بلشویکی برخورد که این زمان به تیز کردن مبارزه ی طبقاتی معتقد بودند و آن را برای جذب طبقات فرودست و به ویژه رعایا برای تقویت انقلاب لازم و ضروری می دیدند. از این رو، کوچک خان ، تحت فشار پایگاه طبقاتی خود در رشت یعنی سرمایه داری تجاری خرد، متوسط و بزرگ و توده های وسیعی از مردمی که از حضور نیروهای خارجی نگران بودند، ناگزیر شد، رشت را در نیمه ی دوم تیر ماه ۱۲۹۹خورشیدی به سوی فومنات ترک نماید. کوچک خان و جنگلی ها از این زمان بود که از کانون و هسته ی اصلی تحولات انقلاب جنگل برکنار ماندند و آن را به بلوک بلشویکی سپردند که هدف اصلی پیشین یعنی رفتن به تهران و اعلام جمهوری سراسری در ایران را به انجام رسانند. کوچک خان در فومنات از طریق نامه به مدیوانی که مدیریت عمومی بلوک بلشویکی را درگیلان به عهده داشت و همچنین به لنین، کوشش کرد که آنان را به نظرات خود قانع کند. اما موفق نشد. با این حال او در نامه هایش همچنان به تداوم انقلاب علاقمندی نشان می داد. هر چند با رویکردی متفاوت. مواضع کوچک خان که در نامه ها بیان می شد، نشان دهنده ی این بود که نظرات او با نظرات جناح میانه رو حزب عدالت به رهبری حیدر عمواوغلی هم سو است. از این رو بود که به ویژه بعد از کنگره ی ملل در باکو در شهریور ۱۲۹۹ و بالا آمدن حیدرخان به راس حزب عدالت( حزب کمونیست ایران)، نزدیکی با این جناح از حزب در درون بلوک بلشویکی عیان تر شد. اسناد نشان می دهد که وقتی تزهای حیدرخان در اواخر دی ماه ۱۲۹۹ خورشیدی از موضع رهبری حزب کمونیست عدالت انتشار یافت، کوچک خان به او بابت نظراتش در مورد انقلاب در ایران تبریک گفت و سرانجام همین هم سویی بود که حیدرخان در خرداد۱۳۰۰ خورشیدی به گیلان آمد و کار به تشکیل کمیته ی جدید انقلاب جنگل در فومن منجر شد که کوچک خان و حیدرخان در این کمیته حضور داشتند [۶]. اما این زمان نه فقط دولت شوروی از انقلاب جنگل و جمهوری گیلان حمایت نمی کرد بلکه از مدت ها پیش و به ویژه بعد از آمدن روتشتاین به عنوان سفیر تام الاختیار دولت سوسیالیستی شوروی به ایران در اردیبهشت۱۳۰۰، خواهان انحلال جمهوری گیلان نیز شده بود.  مضاف بر این، این زمان نه فقط بلشویک ها با توجه به اقدامات چپ روانه در گیلان اعتبار خود را به کلی از دست داده بودند، بلکه کوچک خان نیز ازآن اعتبار گذاشته برخوردار نبود. با کودتای اسفند ۱۲۹۹ و به ویژه با روی کار آمدن دولت احمد قوام در اوایل خرداد ۱۳۰۰ و باقی ماندن رضا خان در راس وزارت جنگ، دولت منادی امنیت و آرامش در کشور شده بود. همان چیزی که مردم خسته از پانزده سال ناامنی و نبود اقتدار دولت مرکزی، سخت به دنبال آن بودند.

از مرداد و شهریور۱۳۰۰، روتشتاین بر اساس سیاست های جدید شوروی، بلوک بلشویکی را به کلی رها کرده به جدّ به کارزار میانجی گری بین دولت مرکزی ایران و جنگلی ها به ویژه رابطه با کوچک خان دست زده بود. کوچک خان در پاسخ نامه ی مفصل روتشتاین که او را به صلح با دولت مرکزی فرامی خواند، در نیمه ی شهریور ۱۳۰۰ ، نوشت که حاضر است برای مدتی با دولت مرکزی آتش بس اعلام کند. مشروطه براین که دولت مرکزی ایران اصلاحات اجتماعی را آغاز نماید. اما چنان که می دانیم در ۷ مهر۱۳۰۰ با حادثه ی ملاسرا و دستگیری حیدرعمواوغلی و متلاشی شدن کمیته ی انقلاب جدید، همه چیز به حضور قوای دولت مرکزی به فرماندهی سردار سپه در گیلان ختم شد و انقلاب جنگل با رفتن بلوک بلشویکی از گیلان به روسیه و مرگ کوچک خان پایان یافت( عظیمی ۱۳۹۹، عظیمی ۱۴۰۰ و عظیمی ۱۴۰۱).

دولت های ایران در طول انقلاب جنگل:

اهمیت دارد که دولت های مرکزی ایران در طول انقلاب جنگل نیز معرفی شوند. در طول حدود ۱۸ ماهی که انقلاب جنگل جریان داشت، پنج دولت در تهران روی کار بودند . هنگام ورود بلشویک ها به گیلان، حسن وثوق الدوله معروف به عاقد قرارداد ۱۹۱۹ ریاست دولت را در اختیار داشت، اما در اوایل تیرماه سقوط کرد و مشیرالدوله پیرنیا که وجهه ای ملی داشت در اوایل تیرماه ۱۲۹۹ خورشیدی رئیس دولت شد. در دولت او بود که مشاورالممالک برای انعقاد قرارداد دوستی بین ایران و شوروی به مسکو فرستاده شد. مشاور الممالک در اواخر اکتبر ۱۹۲۰(اوایل آبان ۱۲۹۹خورشیدی) به مسکو رسید و چنان که گفته شد در اواسط آذر ۱۲۹۹ تنظیم قرارداد در دستور کار دولت شوروی قرار گرفت. با این حال با کنار رفتن مشیرالدوله از دولت ایران، کار به کندی پیش رفت اما این قرارداد با نام قرارداد دوستی ایران شوروی(قرارداد ۱۹۲۱)، چند روز بعد ازکودتای سوم اسفند۱۲۹۹  زمانی که دولت سید ضیاءالدین طباطبایی روی کار بود به امضاء دولت های دو طرف رسید.

اما آخرین دولتی که در طول انقلاب جنگل روی کار آمد، دولت احمد قوام(قوام السلطنه ی بعدی) بود که در ۸ خرداد ۱۳۰۰ ریاست دولت را به عهده گرفت و تا پایان انقلاب جنگل همچنان ریاست دولت را در دست داشت. او به همراه رضاخان سردار سپه وزیر جنگ خود برای منصرف کردن انقلابیون گیلان از مبارزه با دولت مرکزی، نزدیک ترین رابطه را با روتشتاین برقرار کرده بود. در جدول ۱ تغییر ریاست دولت ها در طول انقلاب جنگل نشان داده شده است.

جدول ۱ . روسای دولت های ایران در طول انقلاب جنگل

نام رئیس دولت
تاریخ شروع دولت
تاریخ پایان دولت
حسن وثوق الدوله
۷ مرداد ۱۲۹۷
۴ تیر ۱۲۹۹
حسن مشیرالدوله
۷ تیر ۱۲۹۹
۳ آبان ۱۲۹۹
فتح الله اکبر
۵ آبان ۱۲۹۹
۳ اسفند ۱۲۹۹
ضیاءالدین طباطبایی
۴ اسفند ۱۲۹۹
۴ خرداد ۱۳۰۰
احمد قوام السلطنه
۸ خرداد ۱۳۰۰
۲۹ دی ۱۳۰۰
۲٫ پاسخ به پرسش

خوانندگان فرهیخته ی این نوشته که تا کنون با «گزارش واقعه» همراه بوده اند، اکنون تا حدودی می توانند خود به پرسش این نوشته پاسخ گویند. پیداست که پاسخ های آن ها هر چه باشد مورد احترام نویسنده است. اما من می خواهم از دو منظر به موضوع بپردازم که شاید روشن کننده باشد. از منظر نخست به طور فشرده نشان می دهم آیا روندی که طی شد و به شکست انجامید، هیچ فرصتی برای پیروزی داشت؟. از منظر دوم، پیشنهادی را طرح می کنم که به نظر می رسد امکان دستیابی به پیروزی در آن میسر بود.

از منظر نخست، روندی که از آغاز توسط جناحی از «بلوک بلشویکی» در پیش گرفته شد به دلایل زیر هیچ امکانی برای پیروزی آن وجود نداشت:

۱)     . رهبران بلوک بلشویکیِ حاضردرگیلان، حضورکوچک خان در انقلاب را تنها در صورت دنباله روی مطلق از بلوک خود می پذیرفتند و برای جدایی او از بلوکِ انقلابی خود، اهمیت چندانی قائل نبودند. سلطانزاده رهبر حزب کمونیست ایران (عدالت) به طور مکرر می گفت که کوچک خان «یگانه» نیست وکوچک خان های زیادی در ایران وجود دارد و برای نظرِ خود نیز افراد زیر را نام می برد که می توانند جای او را بگیرند:« «سالار خان یا سردار [خدا]وردی (یک رهبر ایلیاتی کرد شورشی در شمال خراسان)، سیف الله خان و امیر موید (در مازندران)، ارشاد خان (قره داغ آذربایجان)، سیمیتقو (کردستان ایران)» (شاکری ۱۳۸۶ : ۶۷۴)[۷]. این در حالی بود که بعد از حضور قوای شوروی در گیلان، کوچک خان با سابقه ی مبارزاتی در مشروطه و جنبش ضد اشغالگری در گیلان، سمبل و نمادی از ایران بود و فراری دادن او به فومنات و جانشین کردن احسان الله خان، سوء ظن های بسیاری هم در میان مردم گیلان و هم به ویژه در تهران پایتخت ایران نزد نیروهای سیاسی فعال برانگیخت و نتایج فاجعه بارِآن، بلافاصله در هرج و مرج و آتش سوزی بی سابقه ی بازار رشت و به ویژه حادثه ی حمله ی قزاقان دولتی به رشت و دست به دست شهر هویدا شد و می توان گفت که همین حادثه ها بود که نقطه ی پایانِ انقلاب جنگل را در همان ماه های نخست به نمایش درآورد!.

۲)     .  جامعه ی ایران که تازه از قرون وسطا سر بر آورده و در آن حتا یک واحد صنعتی وجود نداشت، چیزی از مفاهیم سوسیالیستی و نبود مالکیت درک نمی کرد . در نتیجه تشکیل یک جمهوری سوسیالیستی درآن زمان، موضوعیت نداشت و اگر هم این ایده در آن زمان موفق به پیروزی می شد، بی تردید با مقاومت همه جانبه ای رو به رو بودکه تنها با دیکتاتوری خشونت بار می شد آن را سرپا نگهداشت.

۳)     . در غیاب کوچک خان در رشت، همه ی نمادهای جریان بلوک بلشویکی و دولت منتخب آن در محل، نشانی از غیریت به نمایش می گذاشت و سبب مقاومت روزافزون مردم می شد. به جز افراد معدودی در بلوک بلشویکی، بقیه ی افراد فعال این جریان ازآذربایجان ایران و آذربایجان روسیه و به ویژه از اتباع روسی بودند. از این رو، وقتی این افراد در مجامع عمومی و میتینگ ها در میان مردم رشت و انزلی  حاضر می شدند، کمتر نمادی از ایرانیت به نمایش می گذاشتند. درست یا نادرست، این برای مردم محلی نمادی از بیگانه و غیریت محسوب می شد که  از زمان مشروطه و در طول پانزده سال مبارزه در رشت وانزلی با آن به خوبی آشنا بودند. درهمین راستا، رهبری حزب کمونیست ایران (عدالت)، «آوتیس میکائیلیان» نیز از ارمنیان آذربایجان ایران بود که از نوجوانی در روسیه بزرگ شده با فرهنگ و آداب و سنت های ایرانی آشنایی چندانی نداشت و پیش تر عضو حزب سوسیال دموکراسی روسیه شده بود و این برای جامعه ی به شدت سنتی آن زمان که رهبر یک حزب ایرانی از مردم غیر مسلمان (به مفهوم قومی آن) که قرار بود انقلاب  ایران را رهبری کند، قابل درک نبود.

۴)     .  اتکای مطلق به قوای خارجی برای حمایت از انقلاب در ایران سبب شد تا هنگامی که دولتِ حامی به دلیل منافع ملی کشور و انقلابش تنها چند ماه بعد از پیروزی انقلاب جنگل، در سیاست خارجی خود رویکرد جدیدی انتخاب کرد، رهبران بلوک انقلابی نه فقط اتکای خود را از دست دادند بلکه به شدت سرخورده و ناامید شدند. سرانجام نیز به آن ها، آمرانه و پدرسالارانه خیلی صریح دستور داده شد، « جمهوری» را منحل کنید، چون به سیاستِ جدیدِ جهانی ما آسیب می زند، اگر نمی خواهید و بیم دارید که تسلیم دولت مرکزی شوید، به روسیه بروید!

۵)     .  تیز کردن مبارزه ی طبقاتی آن هم بدون حضورکوچک خان به زودی جبهه ی انقلاب را با دشمنی های زودرسی رو به رو کرد که دولت جدید انقلابی به رهبری احسان الله خان به هیچ وجه قادر به کنترل و هدایت آن نبود و ناگزیر بیش از پیش از زور عریان بهره می گرفت و وحشت می آفرید. در نتیجه، چرخه ای از خشونت و دشمنی با انقلاب شکل گرفت که خود را به هنگام حضور قزاقان در رشت آشکارتر کرد.

۶)     .  بلوک بلشویکی تلاش فراوان می کرد که با شکست نیروهای انگلیسی و قوای دولت مرکزی که در پشت مرزهای گیلان سنگر گرفته بودند به تهران رفته و همانند الگوی دوران مشروطه، تهران را فتح نماید، اما غافل از این که در آن زمان، تمام مشروطه خواهان تهرانی درآروزی رسیدن مجاهدین مشروطه ی گیلانی به تهران برای سقوط استبداد صغیر، لحظه شماری می کردند. درحالیکه این زمان هیچ هماهنگی و پیوندی با آن ها برقرار نشده بود. در میان بلوک بلشویکی هیچ فرد بانفوذ و با سابقه ی مبارزاتی در ایران وجود نداشت که بتواند با نیروهای سیاسی –  اجتماعی فعال در تهران ارتباط و هماهنگی برقرارکند. بدون ارتباط و هماهنگی با نیروها و احزاب قدرتمندی که در تهران حضور داشتند، امکانِ پذیرش حمله کنندگان در تهران وجود نداشت و در نتیجه امکان فتح تهران میسر نبود. به ویژه این که در پشتِ سرِ حمله کنندگان یک دولت خارجی حتا بدون پرده پوشی ایستاده بود.

به این دلایل و دلایل دیگر معتقدیم روندی که طی شد، مطلقن نمی توانست راهی به پیروزی انقلاب جنگل بگشاید.

اما از منظر دیگری نیز می توان به موضوع نگریست و فرض کرد که اگر سناریوی متفاوتی انتخاب می شد، شاید امکان پیروزی در دسترس بود:

۱)     . هنگامی که بلشویک ها و ارتش سرخ به گیلان وارد شدند، شوروی و دولت آن چهره ای آزادیبخش برای دست کم منورالفکران ایرانی داشت. رهبران شوروی ضمن ابراز دوستی با مردم ایران، شمار زیادی از قراردادهای دوره ی روسیه ی تزاری در ایران را لغو کرده بودند و ایرانیان این مواضع ضد استعماری را با دوره ی روسیه ی تزاری و به ویژه با رفتار انگلیس و قرارداد ۱۹۱۹ مقایسه می کردند که به ضرب و زور رشوه و خیانتِ دولتمردان و حتا بدون وجود مجلس به ایران تحمیل کرده بود. به همین دلیل بودکه کوچک خان و جنگلی ها که به حزب دموکرات ایران( اجتماعیون عامیون سابق) تمایل داشتند و بسیار میهن دوست بودند، بلشویک ها را « احرار» و دولت شوروی را نجات بخش از دست انگلیسی ها می دیدند و کوچک خان به روتشتاین می نوشت: «حکومت ساویت روسیه، پناهگاه احرار عالم است». این چهره ی آزادیبخش، براساس اسنادی که در دست است (ویک نمونه ی آن از گزارش کاراخان در همین نوشته نقل شد)، به سرعت برق و باد با اقدامات و رفتار جناح تندرو بلوک بلشویکی در گیلان بر باد رفت[۸] و در نتیجه مدافعان سیاست آنان در ایران نیز اعتبار خود را از دست دادند و مورد پرسش و سوء ظن قرار گرفتند. در نتیجه چند ماهی پس از ورود بلشویک ها به گیلان، برای مردم رشت و انزلی که با آنان روزانه روابط نزدیکی داشتند، شوروی به درست یا نادرست، همان روسیه تزاری تداعی می شد. اعتبار مثبت دولت شوروی برای کمک به نیروهای انقلابی ایران جهت بیرون کردن قوای انگلیسی می توانست کمک بزرگی باشد، مشروط براین که مواضعی معقول همانند آن چه در روزهای آغازین ورود قوای شوروی به انزلی از جانب نماینده ی اصلی آن کشور یعنی «راسکولنیکف» اتخاذ شد. اما او به سرعت تغییر یافت و برای ماموریتی روانه ی دریای بالتیک شد!.

۲)     . در ایران هم کوچک خان و هم حیدرخان بسیار شناخته شده بودند و همه ی نیروهای سیاسی و اجتماعی در تهران، آنان را به عنوان انقلابیون فداکار مشروطه می شناختند. به ویژه همه ی کسانی که در انقلاب مشروطه شرکت داشته و سابقه ی اجتماعیون عامیون و عضویت در حزب دموکرات ایران را تجربه کرده بودند و در خرداد ۱۲۹۹ مهمترین و با نفوذترین نیروهای فعال اجتماعی و سیاسی مترقی در پایتخت و دیگر مناطق ایران محسوب می شدند، به این دو، بیش از دیگران در میان فعالان انقلاب جنگل اعتماد داشتند. نیروهای اجتماعی در سراسر کشور و به ویژه در تهران می توانستند به طور بالقوه حامی این دو فعال سیاسی خوشنام برای هدایت انقلاب جنگل باشند و به ویژه آنان را با دیگر جنبش های ضد انگلیسی این زمان پیوند دهند. مشروط براین که قوای ارتش سرخ به حضور خود در گیلان پایان می داد و از همان اوایل خرداد ۱۲۹۹ که هنوز وثوق الدوله بر سرکار بود، رهبری انقلاب جنگل به عهده ی کوچک خان و حیدرخان که این زمان در باره ی نحوه ی پیش برد انقلاب در ایران تقریبن همسو و هم نظر بودند قرار می گرفت و شوروی در کار انقلاب جنگل دخالت نمی کرد و کمک ها را تنها به درخواست رهبران انقلاب معطوف می نمود.

۳)     . «پیروزی کامل» انقلاب جنگل در این زمان یعنی فتح تهران و تشکیل جمهوری،  اعلام شده بود. اما این مهم اگر می خواست موفق باشد می باید از همان روزهای نخست یعنی زمانی که هنوز وثوق الدوله بر سرکار بود با رهبری کوچک خان و حیدرخان به سرعت انجام می گرفت. با توجه به شرایط ذهنی این زمان وتصویری که از وثوق الدوله و قرارداد ۱۹۱۹ وجود داشت، اقدام آنان در صورت پیوند و هماهنگی با نیروهای اجتماعی و سیاسی پایتخت، امکان موفقیت داشت. برقراری این شکل از هماهنگی و پیوند، به تنهایی از کوچک خان برنمی آمد اما با همیاری و همکاری کوچک خان و حیدرخان و پایگاه اجتماعی دو فعال سیاسی با سابقه ی مشروطه خواهی، تا حدود زیادی میسر و ممکن بود. یادآوری کنیم همین برنامه چند ماه بعد به گونه ای دیگر در سوم اسفند در حرکت از قزوین به تهران، اجرایی شد و می دانیم که تهران بدون مقاومت تسلیم گردید و مورد استقبال منورالفکران مشروطه نیز قرار گرفت. پیدا بود که تدارک برای رفتن به تهران بعد از سوم اسفند۱۲۹۹، دیگر به هیچ وجه میسر نبود. از این رو، آمدن حیدرخان به گیلان در اواخر خرداد ۱۳۰۰ خورشیدی و تشکیل کمیته ی انقلاب جدید، یک اشتباه بزرگ حیدرخان و کوچک خان بود.

۴)     . چنان که گفته شد، سطح توسعه ی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی گیلان و ایران با معیارهای مارکسی نیز تشکیل جمهوری شوروی سوسیالیستی و شوروی کردن ایران را بر نمی تابید و این زمان تنها یک انقلاب ملی و دموکراتیک می توانست مورد پذیرش نیروهای اجتماعی گسترده و توسعه ی پایگاه اجتماعی انقلاب باشد. در نتیجه این انقلاب با شعارهای یک انقلاب ملی و دموکراتیک به رهبری یک عنصر ملی و دموکرات منطبق بود و تزهای حیدرخان که در دی ماه ۱۲۹۹ انتشار یافت نیز بر آن تاکید داشت و برنامه های آن نیز می توانست همان باشد که پیش تر «محمد امین رسول زاده» از اعضاء و بنیانگذاران حزب دموکرات ایران بعد از فتح تهران در جزوه ی «تنقید فرقۀ اجتماعیون اعتدالیون» در سال ۱۲۸۹ خورشیدی تدوین کرده بود( نک: عظیمی ۱۴۰۱ : ۴۵).

به نظر می رسد شاید با مجموعه ی این اقدامات بود که فرصت پیروزی برای انقلاب جنگل تا حدود زیادی فراهم می شد.